Мустафинова Кенжекул Кадырбековна,
И. Ф. Халипов атындағы №1 жалпы білім беретін орта мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі.
Талғар қаласы,
Алматы облысы.
Педагогикалық шеберлік үнемі жетіліп отыруды қажет ететін балаларды оқыту мен тәрбиелеу өнері. Ол өнерге балаларды сүйейтін және өз қалауымен жұмыс істейтін әр педагогтің қолы жетуі мүмкін. Заман ағысына сай біліммен қаруланған ой-өрісі жоғары, зерделі, жан-жақты дамыған маман-уақыт талабы. Көк туын желбіретіп шаңырақ көтерген егемен елімізді өркениетке жетелейтін білім бастауында мектеп, ал сол мектепте жас ұрпақ бойына білім негізінің мәңгілік ірге тасын қалаушы-ұстаз тұрады.
Бұл міндетті жүзеге асырудың тиімді жолдарының бірі – педагогикалық инновация және мұғалімнің педагогикалық шеберлігі. 21 ғасыр мұғалімнің біліміне ерекше міндеттер қойып отыр. 21 ғасыр мұғалімінің моделі әзірленуде. ең алдымен рухани-адамгершілік қасиеттер басым болатын мұғалімнің кәсіби, сауатты, шығармашылықпен дамитын тұлғасын болжайды. Заманауи мұғалімнің кәсіби дайындығы жалпы білім беру, психологиялық, педагогикалық және арнайы білімдерді, заманауи педагогикалық технологияларды зерттеуді, инновацияға деген көзқарасты қалыптастыруды құру.
Осыған байланысты мұғалімнің кәсіби дамуының маңызды аспектісі педагогикалық шеберлікті меңгеру болып табылады. Педагогикалық шеберлік – қазіргі зерттеушілердің пікірінше, «мұғалімнің білімі, қабілеттері, дағдылары мен жеке және кәсіби қасиеттерінің синтезі және мұғалім мен тәрбиешінің кәсіби құзыреттілігін көрсетеді».
Кез келген әрекеттегі шеберлік — бұл адам ұмтылуы керек сапалы нұсқаудың бір түрі. «Шеберлік» дегеніміз – қай салада болмасын жоғары өнер, ал шебер – өз саласында биік өнерге қол жеткізген маман.
Педагогикалық шеберлік мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінде көрінеді, сондықтан оны кәсіби шеберліктің белгілі бір нұсқасы ретінде қарастыруға болады. Кәсіби шеберлік жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетінде көрінеді және жеке адамнан бөлек болмайды. Сондықтан тұлғалық-белсенділік тәсілі педагогикалық шеберліктің мәнін түсіну үшін ең дұрысы болып табылады.
Қоғамда үстемдік ететін білім берудің педагогикалық мақсаттары мұғалімге қойылатын талаптарды анықтайды, демек, мұғалімдерді дайындаудың әртүрлі деңгейлерінде айтарлықтай көрініс табады.
Педагогикалық мақсаттарға кемел адам туралы экономикалық, саяси, философиялық, адамгершілік, құқықтық, эстетикалық идеялар әсер етеді.
Педагогикалық шеберлікті дамытудың кез келген кезеңінде мақсат ынталандырушы бастама ретінде әрекет етеді.
Қоғамдық дамудың қазіргі кезеңі елеулі динамикамен сипатталады. Сондықтан тәрбиенің мақсатын, мұғалімге қойылатын талаптардың тенденцияларын анықтап, оның педагогикалық шеберлігінің біріктіруші принципін табудың маңызы зор.
Педагогикалық қызметтің стратегиялық мақсаты – оқушылардың белгілі бір білім деңгейіне жетуіне тиімді жағдай жасау. Бұл мақсат әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі күрделілік дәрежесіндегі педагогикалық мәселелерді бірізді шешу арқылы жүзеге асады.
Мұғалімнің кәсіби міндеттеріне оқушылармен тікелей педагогикалық жұмыс жасаумен қатар, оларды қоршаған әлеуметтік ортаны тәрбиелеу іс-әрекеті де жатады. Процесс пен нәтиже үшін кәсіби мұғалім жауапты олардың кәсіби-педагогикалық іс-әрекеті тек азамат ретінде ғана емес, сонымен қатар кәсіби құзыретті адам.
Демек, мұғалімге нормативтік тәртіпте қойылатын талаптардың тұтас тізбегі. Бұл талаптар жоғары кәсіби педагогикалық білім беру стандарттарында, біліктілік сипаттамаларында мұғалімдер мен оқу процесіне басқа да кәсіби қатысушылардың лауазымдық нұсқаулықтарда бекітілген.
Дегенмен, кәсіби мұғалімдер мен тәрбиешілерге қатысты бірқатар нормативті емес талаптар әлі де бар. Бұл талаптар педагогикалық мәдениет пен шеберліктің көрсеткіштері мен құрамдас бөліктері тұрғысынан тұжырымдалған.
Педагогикалық шеберлікті адамның қоғамның әлеуметтік-мәдени құндылықтарын шығармашылықпен түсінуге рухани-адамгершілік және интеллектуалдық дайындығын, сондай-ақ білім, білік және дағдыларды шығармашылықпен қолдануға теориялық және практикалық дайындығын көрсететін қасиеті ретінде қарастыруға болады.
Қазіргі жалпы білім беретін мектептерге шебер ұстаздар керек. Педагогикалық шеберлік – оқу іс-әрекетінің барлық түрлерін оңтайландыру, жеке тұлғаны жан-жақты дамыту мен жетілдіруге, оның дүниетанымын, қабілеттерін қалыптастыруға, әлеуметтік маңызы бар іс-әрекетке қажеттілікке бағыттай білудің кәсіби қабілеті.
Педагогикалық шеберлік жалпы педагогикалық тәжірибеге қатысты бірегей және ерекше бола отырып, «тынығу инерциясын» жеңуге және бар көзқарастарды өзгертуге көмектесетін физикалық күштің бір түрі ретінде әрекет етеді.
Жеке тұлға ретіндегі шеберлік әмбебапқа жол ашады, ал ерекшелік бірте-бірте күнделікті өмір мен табиғи жағдайға өтіп, жаппай құбылысқа айналады.
Сырттай шеберлік әртүрлі педагогикалық міндеттерді табысты шешуде, жоғары деңгейде ұйымдастырылған оқу-тәрбие үрдісінде көрінеді. Бірақ оның мәні мұғалімнің осы іс-әрекетті тудыратын және оның табысты болуын қамтамасыз ететін тұлғалық қасиеттерінде жатыр. Және бұл қасиеттерді тек шеберліктен ғана емес, мұғалімнің өнімді және шығармашылықпен әрекет етуіне мүмкіндік тудыратын тұлғалық қасиеттер мен ұстанымдардың сол қоспасынан іздеу керек.
«Мұғалімдік шеберлік» ұғымы көп қырлы. Бұл саладағы әрбір зерттеуші мұғалім іс-әрекетінің белгілі бір аспектісін қарастырады, оның пікірінше, педагогикалық шеберліктің маңызды сипаттамаларын жақсы ашады.
Қазіргі ғылыми-педагогикалық және анықтамалық әдебиеттерде педагогикалық шеберліктің мәніне әртүрлі анықтамалар беріліп, оның әртүрлі аспектілері қарастырылады. Бірақ барлық зерттеулерде педагогикалық шеберлік мектептегі оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру және тиімділігін арттыру факторы ретінде табиғи түрде бағаланады. Кейбір тәсілдерді қарастырайық.
20 ғасырдың мұғалімі А.С. Макаренко педагогикалық шеберлікті «оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру және оны дұрыс бағытқа бағыттау қабілетімен ұштасатын білім берудің теориясы мен тәжірибесін жақсы білу» деп анықтама берген. Ол: «Педагогикалық шеберлікті кемелдікке, технология деңгейіне дейін жеткізуге болады…
Сонымен, педагогикалық шеберліктің бастапқы компоненттері ретінде А.С. Макаренко мұғалімнің жетік меңгеруі тиіс психологиялық-педагогикалық білімде деп атап, оқу-тәрбие процесін ұйымдастыруда дағдыны қалыптастырды.
Педагогикалық энциклопедияда педагогикалық шеберлікті «әр мұғалімге қолжетімді, жоғары және үнемі жетілдірілген білім беру өнері» деп анықтай отырып, шебер ұстаз қашанда жоғары мәдениетті, өз пәнінен терең хабардар, тиісті салаларды жетік білетін маман ғылым немесе өнер саласындағы, оқыту мен тәрбиелеу әдістерін жетік меңгерген екендігін атап көрсетеді.
Педагогиканың қазіргі сөздігінде педагогикалық шеберлік – «терең кәсіби және жалпы білім, белгілі тәжірибе, икемді дағдылар мен шығармашылық көзқарас негізінде қол жеткізілетін, оның табыстылығын қамтамасыз ететін педагогикалық іс-әрекетті меңгерудің жоғары деңгейі» деп түсіндіріледі,
Кейбіреулер белгілі бір тұқым қуалайтын бейімділігі бар дарынды адам ғана нағыз шебер бола алады деп есептейді. Бұл мәлімдемені жоққа шығарған А.С. Макаренко дұрыс сұрақты қойды: «Дарындылардың кездейсоқ бөлінуіне сене аламыз ба? Осындай ерекше дарынды педагогтар бізде қаншама? Бүкіл балалығымыз бен жастығымыздың тәрбиесін талантқа негіздей аламыз ба? Жоқ. Біз тек шеберлік туралы айтуымыз керек, яғни. оқу үдерісі туралы нақты білім туралы, оқу дағдылары туралы. Мәселе шеберлікке, шеберлікке, біліктілікке байланысты шешіледі деген қорытындыға келдім.
Педагогикалық шеберлік — бұл қоғамда жеке тұлғаның өмір сүруінің объективті жағдайларын, осы қоғамдағы кәсіби іс-әрекетті жүзеге асыруды және осы тұлғаның субъективті ерекшеліктерін көрсететіндіктен, жеткілікті мобильді жүйе. Бұл екі фактор да динамикалық сипаттамаларды ажыратады.
Педагогикалық шеберлік кәсіби іс-әрекетті өзін-өзі ұйымдастырудың жоғары деңгейін қамтамасыз етуге ықпал ететін сапалар жиынтығымен педагог тұлғасымен байланысты. Шебер мұғалімнің оқу-тәрбие процесін жоғары деңгейде қамтамасыз етуге көмектесетін қасиеттерінің жиынтығы айтарлықтай кең.
Олардың ең бастысы – азаматтық пен ұлтжандылық, адамгершілік пен парасаттылық, жоғары рухани мәдениет пен жауапкершілік, еңбекқорлық пен жеделдік. Мұғалімнің жалпы мәдениеті шеберліктің құрамдас бөлігі ғана емес, сонымен бірге мұғалімнің кәсіби маңызды қасиеттерін дамытатын бірегей тетік болып табылады.
Шебер мұғалімнің мәдениеті – педагогикалық іс-әрекет құралы, педагогикалық шеберліктің негізі . Педагогикалық іс-әрекет тұрақтылықтың көрінісі
жан-жақты шығармашылық. Ол педагог-тәрбиешінің шығармашылық қабілеттерінің, қасиеттерінің, зерттеушілік дағдыларының жиынтығы болуын болжайды, олардың арасында бастама мен белсенділік, терең зейін мен бақылау, ойлау өнері, бай қиял мен түйсігі маңызды орын алады.
Бүгінгі таңда кәсібилікті анықтау үшін «құзыреттілік» ұғымы кеңінен қолданылады. Қазіргі кезде құзыреттілік туралы көбірек айтуда. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі біртұтас деп түсініледі.
Құзіреттілік маманның білімін, тәжірибесін, құндылықтары мен бейімділігін пайдалана отырып, нақты жұмыс жағдайында туындайтын кәсіби мәселелерді және типтік міндеттерді шешу қабілетін анықтайтын сипаттама. Бұл жағдайда «қабілет» адами құндылықтармен органикалық бірлікте «шеберлік» ретінде қарастырылады . Педагогикалық құзіреттілік – педагогикалық іс-әрекетті жүзеге асыруға теориялық және практикалық дайындықтың бірлігі.
Теориялық дайындық мұғалімнің арнайы (пәндік) және психологиялық-педагогикалық білімінің болуын болжайды. Олардың деңгейі жоғары педагогикалық білім берудің мемлекеттік білім беру стандартымен белгіленеді және сәйкес оқу жоспарлары мен жоспарларында нақтыланады. Психологиялық-педагогикалық және арнайы (белгілі бір пән бойынша) білім мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің маңызды, бірақ жеткіліксіз шарты болып табылады. Ол кәсіби міндеттерді шешуге бағытталған дәйекті әрекеттер арқылы жүзеге асырылатын теориялық білім мен практикалық дағдылардың тығыз байланысымен қамтамасыз етіледі. Педагогикалық құзіреттілік педагогикалық шеберліктің көрсеткіші болып табылады және мұғалім үшін маңызды тәжірибенің, теориялық білімнің, практикалық дағдылардың және жеке қасиеттердің бірігуін білдіреді. Оның мазмұндық құрамдас бөліктеріне сыни тұрғыдан ойлау, өзін-өзі жетілдіру қажеттілігі, шығармашылыққа бейімділік, мамандыққа деген сүйіспеншілік жатады. Құзыреттілік – педагогика мен онымен байланысты ғылымдардың дамуына, қоғамдағы мәдениет жағдайына сапалық жағынан тәуелді динамикалық құбылыс. Педагогикалық құзіреттілік мұғалім жұмысының сапасын анықтайтындықтан, ол оқытудың жеке стилінде, мәдениетінде және тұлғалық өсуінен көрінеді деп айта аламыз. Сонымен, педагогикалық шеберлікті мұғалімнің кәсіби іс-әрекетін нәтижелі жүзеге асыруға мүмкіндік беретін педагогтің кәсіби және жеке қасиеттерінің, оның іскерліктері мен дағдыларының жиынтығын дамытудың динамикалық процесі ретінде қарастыруға болады.
Мұғалімнің шеберлігі оның кәсіби шеберлігінің дамуының ең жоғары деңгейі ретінде көп жылғы педагогикалық тәжірибесінің және жеке тұлғаның шығармашылық өзін-өзі дамытуының нәтижесі болып табылады. Шеберлікке көтерілу өз алдына мақсат емес. Педагогикалық шеберлік оқу-тәрбие процесін мұғалімге де, оқушыға да қызықты әрі жеңіл өткізуге мүмкіндік береді. Мектеп оқушысы шебер ұстазбен тілдесу барысында өзінің дүние танымының, ой-өрісінің кеңейіп, жан-жақты дамып жатқанын байқамайды: ол қызықты, мейірімді және парасатты адаммен яғни – шебер Мұғаліммен тығыз қарым-қатынаста болғысы келеді. Қорыта келе, білімді де білікті, шебер мұғалімдер көбейіп, салиқалы да саналы ұрпақтар өсе берсін. Еліміздің іргесі берік, Тәуелсіздігіміздің тұғыры биік болғай!
Қолданылған әдебиет:
1. Педагогикалық шеберлік негіздері/ И.А.Зязюнаның түзетуінде-М,1989ж
2. Болашақ мұғалімнің өзін-өзі тәрбиелеу негіздері-М,1989
3. Әлемдік педагогика. Ой-сана 1-2 том, 2009ж
4. Педагогикалық шеберлік, Нұржанова Ә, 2008ж
